Gjama e Burrave – Jehona e një riti të lashtë

Kur Aleksandri i Madh vdiq në Babiloni më 323 para Krishtit, ai nuk u përcoll vetëm si një mbret e strateg gjenial, por si një hero i përjetshëm, në mënyrën më të thellë e më të dhimbshme që njeh kujtesa e popujve të lashtë: me “Gjamën e Burrave”. Ky ritual mortor, i cili i mbijetoi shekujve dhe u praktikua deri vonë në Shqipëri, është një akt solemn vajtimi që mbart me vete një peshë të thellë shpirtërore, shoqërore dhe kulturore.
Gjama – një kujtesë burrash mbi heroin e rënë
Në thelb, “Gjama e Burrave” nuk është vetëm një vajtim emocional. Ajo është një dramë kolektive, ku burrat e afërt me të ndjerin – zakonisht figura me autoritet dhe lidhje të forta krahinore apo gjaku – krijojnë një rreth rreth trupit të heroit të rënë. Me rrahje kraharori, zëra të thellë dhe një ritëm të ngjeshur, këta burra nuk shprehin vetëm dhimbjen, por edhe një betim të heshtur për të ruajtur kujtimin, për të mos harruar e për të mbrojtur nderin e tij.
Në rastin e Aleksandrit të Madh, gjama u udhëhoq nga Ptolemeu, gjenerali i besuar dhe më vonë mbreti i Egjiptit. Ky akt, i dokumentuar në mënyrë të tërthortë nga burime antike, na kujton një fakt të madh: Aleksandri nuk u përcoll me ritet formale helenike, por me një ritual që e lidh me rrënjë më të lashta – me traditën e Epirit, të Maqedonisë së vërtetë, dhe më gjerë me atë që ne sot e quajmë botë iliro-pelasge. Pikërisht ky ritual u përsërit edhe me vdekjen e Gjergj Kastriotit Skënderbeut, nga Lekë Dukagjini dhe burrat e tij, si një formë e pandërprerë e kujtesës heroike të këtij vendi.

Paralele të “Gjamës së Burrave” në qytetërime të tjera
Gjama nuk është një fenomen i izoluar. Ndonëse e ruajtur dhe e pastruar në formën më të pastër nga shqiptarët, vajtimi i burrave për heronjtë ka ekzistuar edhe në qytetërime të tjera të lashta. Ja disa shembuj të ngjashëm:

1. Ritet mortore të Spartanëve:
Kur një mbret i Spartës vdiste, 10 burra dhe 10 gra të zgjedhur vajtonin me zë të lartë për disa ditë, duke i kujtuar trimëritë e tij në fushëbetejë. Vajtimi kishte formë publike dhe kolektive, shpesh me grupe që i binin kraharorit, e që kërkonin drejtësi ose trashëgimi të nderit.

2. Praktikat e Mesopotamisë dhe Egjiptit të lashtë:
Në ceremonitë e varrimit të faraonëve, burrat më të afërt (oficerë, priftërinj, këshilltarë) merrnin pjesë në një procesion ritualistik vajtimi që simbolizonte vdekjen e Zotit në tokë dhe rilindjen e tij në botën tjetër. Ky akt kishte elemente teatrale, vajtuese dhe shpesh përfshinte të qara të detyruara për të simbolizuar lidhjen me të ndjerin.

3. Vajtimet keltike (caoineadh):
Në kulturën e lashtë të Irlandës dhe Skocisë, ekzistonte një praktikë e njohur si caoineadh, ku gratë, por shpesh edhe burrat e fisit, vajtonin me tinguj të ngjeshur e të ritmuar mbi trupin e heroit të rënë. Në disa raste, burrat përdornin zëra të ngjirur dhe tinguj që krijonin një atmosferë solemne e të frikshme.

4. Luftëtarët e Japonisë (samurai):
Në kulturën japoneze, edhe pse forma e vajtimit nuk ishte aq e zhurmshme, ekzistonte një rit përkujtimor ku burrat e klanit mblidheshin për të kujtuar heronjtë e rënë, shpesh duke thirrur emrin e tij me zë të lartë dhe duke bërë ritin e “seppuku” si një akt nderi ndaj të rënit.

Misteri i një kulture të humbur apo kujtesa e një populli të përjetshëm?
Fakti që “Gjama e Burrave” është ruajtur me përpikmëri në viset shqiptare, nga Dukagjini në Labëri, tregon për një forcë të jashtëzakonshme kujtese dhe lidhjeje me të kaluarën. Nuk është rastësi që në vdekjen e figurave të mëdha si Skënderbeu apo Aleksandri i Madh, ky rit është aktivizuar jo si një zakon i rastësishëm, por si një akt i shenjtë, që ngjall kujtesën kolektive të fisit dhe kombit.
Sot, ndoshta më shumë se kurrë, kjo “Gjamë” nuk duhet parë vetëm si një ngjarje folklorike, por si një pasqyrë e thellë e ndërgjegjes kolektive të një populli që nuk qan për vdekje, por për nder, për kujtim dhe për të mos harruar kush ishim.
Në këtë kuptim, gjama e burrave nuk është thjesht një rite e së shkuarës. Ajo është një kambanë që bie sa herë kombi ndjen humbje, një gjëmim i ndërgjegjes historike që na kujton se jemi pasardhës të heronjve të vërtetë.

“Gjama e Burrave” është një gur i rëndë në themelet e identitetit tonë. Është koha që këtë trashëgimi të mos e shohim si një relike, por si një testament që flet, vajton dhe thërret. Sepse siç thoshte Homeri, “Nuk ka lavdi më të madhe se të vdesësh dhe të qahesh nga burrat që të njohin dhe të duan.”