Vepra “Poema e Lilit” e poetit Halil Matoshi është një ngjarje letrare që sfidon kohën, stilin dhe vetë definimin e poezisë”

“Vepra “Poema e Lilit” e poetit Halil Matoshi është një ngjarje letrare që sfidon kohën, stilin dhe vetë definimin e poezisë”

– shkruen Mexhid Mehmeti

I.
NJË EPOPE INTIME E KUJTESËS, DHIMBJES DHE DASHURISË

(Për librin poetik “Poema e Lilit” të Halil Matoshit)

Në peizazhin bashkëkohor të poezisë shqipe, vepra “Poema e Lilit” e poetit Halil Matoshi është një ngjarje letrare që sfidon kohën, stilin dhe vetë definimin e poezisë. Ky libër, më shumë se një përmbledhje poezish, është një rrëfim i madh i shpirtit njerëzor, një testament i mbijetuar përmes burgjeve, luftërave, mallit dhe dashurisë së humbur.
Halil Matoshi vjen në këtë vepër me gjithë peshën e një përvoje ekzistenciale që nuk është vetëm personale, por edhe kolektive. Ai shkruan me gjuhën e njeriut që ka parë errësirën, por ka zgjedhur të flasë për dritën; me zërin e atij që ka kaluar përmes burgjeve të diktaturave dhe kampet e përqendrimit, por ka ruajtur brenda vetes një dritëz të pathyeshme shprese.
Që nga poema titullare “The Lil’s Poem”, e deri te reflektimet filozofike si “Nji Zot mizor” apo “Paqja është vepër arti”, vepra është e ngarkuar me një fuqi të pazakontë mendimi dhe ndjenje, me përmasa epike dhe intimitet të thellë. Gruaja mitike “Lil” nuk është thjesht një personazh, por simbol i dashurisë metafizike, i të munguarës dhe të paprekshmes. Po ashtu, “sy që keshin”, “shtëpia”, “burgu”, “liqeni”, “harta e dhimbjes” – të gjitha shndërrohen në arkeologji shpirti, ku gërmohet kujtesa personale dhe kolektive.
Stili i Matoshit është i lirë, i thyer, i përshkruar nga ritme të brendshme dhe shpërthime emocionale. Ai përdor gegërishten me dinjitetin e një gjuhe liturgjike, duke i dhënë poezisë një identitet të fortë lokal dhe ndërkohësisht universal. Me një gjuhë që përthith natyrshëm filozofinë, bibliken, mitologjinë, metaforën moderne dhe aluzionet kulturore ndërkombëtare, Matoshi shkruan një poezi që është si himn dhe si britmë, si gjëmë dhe si lutje.
Poezitë mbi Ibrahim Rugovën, Visar Zhitin, Ukshin Hotin, Bekë Lumin, si dhe reflektimet mbi krimet e luftës, burgjet politike dhe jetën e njeriut në arrati, e shndërrojnë këtë libër në një dokument poetik të ndër-gjegjes shqiptare. Nuk është vetëm art, por edhe dëshmi. Nuk është vetëm estetikë, por edhe etike e mbijetesës.
Në “Poema e Lilit”, Halil Matoshi nuk është vetëm poet: ai është kronikan i shpirtit shqiptar, filozof i heshtjes, dëshmitar i së vërtetës dhe mjeshtër i dashurisë së pamundshme. Ky libër është një lutje e shkruar me zjarr, një orator i mallit dhe një elegji e bukur për gjithçka që na ka sfilitur dhe vazhdon të na dhembë.
“Poema e Lilit” është një ndër veprat më të plota të letërsisë shqipe bashkëkohore — një poezi që ndriçon, pavarësisht errësirës nga e cila ka ardhur.
E rekomanduar fuqishëm për lexues të ndjeshëm, për studiues të letërsisë dhe për ata që kërkojnë të prekin thellësitë e shpirtit njerëzor nëpërmjet fjalës së vërtetë.

II.

(T’i kthehemi rishtas dhe nga fillimi kësaj vepre – poezie shumëdimensionale të Halil Matoshit me një qasje tjetër analitike e gjithëpërfshirëse)

Hyrje:

“Poema e Lilit” nga Halil Matoshi është një monument poetik bashkëkohor që rrezaton përmes dhimbjes, kujtesës, dashurisë, mallit, rebelimit dhe filozofisë ekzistenciale. Me një ndjeshmëri të thellë dhe një zë origjinal, kjo vepër ndërthur të përditshmen me të për-jetshmen, rrëfimin personal me kolektivin, duke kapërcyer kufijtë e poezisë konvencionale.

Struktura dhe natyra e veprës

Vepra nuk është thjesht një poemë, por një përmbledhje poetike me përmasa epike dhe liri formale. Ajo përfshin:
poezi lirike dashurie dhe humbjeje,
reflektime filozofike dhe teologjike,
dokumentime të dhimbshme të burgosjes, luftës dhe përndjekjeve,
satire politike dhe etike,
metafora për identitetin, tokën, qytetet dhe mallin e mërgimtarit.
Libri është i ndarë në cikle të brendshme të pashpallura formalisht, por të ndjeshme përmes tonit, temës dhe stilit.

Tematika: Poetika e dhimbjes dhe kujtesës

Përmes vargjeve të tij, Halil Matoshi i flet:
Gruas së zhdukur si simbol i dashurisë së paarritshme e metafizike (“Grueja që zhduket”),
Syve që qeshin, si dritare shpirtërore drejt misterit të ekzistencës,
Burgut, si hapësirë e reflektimit të thellë për lirinë dhe poshtërimin (“Zinxhirë burgu”, “Burgu i Prishtinës”),
Luftës dhe robërisë, përmes dramave të individit që bëhen kolektive (“The Lil’s Poem”, “Humbëtina”, “Zabela”, etj.),
Qyteteve dhe shtëpisë, si vende reale dhe të imagjinuara, të munguara e të shenjta,
Rugovës, si figurë totemike, simbol paqeje dhe dhimbjeje kolektive,
Mërgimit, në dimensionin e shpirtit të ndarë nga vendlindja,
Metafizikës dhe Zotit, përmes rebelimit kundër teologjisë klasike dhe ndërtimit të një narrative personale.

Gjuha dhe stili:
Dialekt, thyerje, muzikë e fjalës

Matoshi shkruan në një shqipe të pasur me ndi-kime të gegërishtes, që ai e ruan dhe e ngrit si vlerë estetike dhe shpirtërore. Dallohen elementet:
Ritmi muzikor që vjen si valë e brendshme, jo gjithnjë me kadencë klasike, por me rezonancë të fuqi-shme.
Sintaksa e thyer, që imiton mendimin, shtangien, vrullin emocional dhe pasigurinë.
Përdorimi i lirë i tipografisë, thonjëzave, theksimeve, që shton dramën vizuale të leximit.
Ndërthurja e referencave kulturore ndërkombëtare, si Pink Floyd, Akhmatova, Borges, Tolstoy, duke e vendosur poetin në një dialog global.

Simbolika dhe figura letrare

Simbolet në këtë vepër janë të përmasave mitike:
Lil është metafora qendrore — një entitet i dashurisë, i braktisjes, i amshimit, ndoshta një arketip gruaje (një bashkim i Dafnes dhe Lilithit biblik).
Sy që qeshin — shfaqje e dritës hyjnore dhe e dhimbjes që rrezaton.
Shtëpia — shndërrohet në simbol të origjinës, por edhe të dhimbjes që sjell kthimi i pamundur.
Zinxhirët dhe burgjet — janë trope të dhunës politike dhe të fortifikimit të shpirtit.
Maca, liqeni, gjethet, pranvera — si elemente të natyrës që marrin vlera emocionale dhe ekzistenciale.

Dimensioni filozofik dhe ekzistencial

Poeti shpesh problematizon konceptin e Zotit, të së vërtetës, të drejtësisë dhe të jetës si kuptim. Vargjet “Mos gjyko kurrë nji njeri me plagë” apo “Paqja është vepër arti. Ruen dhe ruhet.” janë aksioma që ndërtojnë një filozofi të vuajtjes dhe dashurisë si akt të lartë njerëzor.

Konteksti historik dhe politik

Matoshi është dëshmitar i gjallë i vuajtjeve të një populli. Ai e mbush poezinë me emra, ngjarje dhe trauma konkrete: Kosova, Burgu i Prishtinës, Spaçi, Zabela, Masakrat e 1999-ës, Rugova, Ukshin Hoti, Visar Zhiti — të gjitha këto dëshmojnë një përkushtim ndaj kujtesës kolektive.

Ndikimi emocional dhe vlera
universale

Leximi i “Poema e Lilit” është një udhëtim nëpër plagë të hapura, ku nuk kërkohet ngushëllim, por përballje. Është poezi që nuk lexohet vetëm me sy, por me shpirt.
Poeti, në mënyrë të vetëdijshme, ndërton një poetikë të dhimbjes, nderimit dhe dashurisë që kapërcen personalen dhe bëhet universale.

Vepra në kontekstin e letërsisë shqipe

Halil Matoshi e vendos veten në një linjë të poezisë së angazhuar dhe të shpirtit të lirë. Krahasimi me Visar Zhitin, Podrimën, Bajrajn, por edhe me Dritëro Agollin, Fatos Arapin e më tej me poetët e lirikës filozofike botërore deri diku është i natyrshëm.

Përfundim:
Një testament poetik

“Poema e Lilit” është një testament poetik për dashurinë, për burgun, për vendin dhe për njeriun. Është poezi që do të lexohet për një kohë të gjatë, që do të gjendet gjithmonë e re, sepse ka zë të vërtetë, që vjen nga një shpirt që ka kaluar nëpër ferr, por ka ruajtur dashurinë si qiri në stuhi.
Ky libër nuk është vetëm një akt poetik – është një vepër rezistence, një katedrale kujtese dhe dashurie në kohë të turbullta.

Fushë Kosovë,
2025